Το μοναστηριακό συγκρότημα της Νέας Μονής, το επιφανέστερο μνημείο των μεσαιωνικών χρόνων στη Χίο, ιδρύθηκε στα μέσα του 11ου αι. με αυτοκρατορική χορηγία.
Νέα Μονή Χίου – ένα όραμα και τρεις αυτοκράτορες
Η Ζωή και η Θεοδώρα, κόρες του βυζαντινού αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Η΄ και ανιψιές του Βασιλείου Β΄ του Βουλγαροκτόνου, καθώς και ο αυτοκράτωρ Κων/νος Θ΄ ο Μονομάχος, τρίτος σύζυγος της Ζωής, στάθηκαν οι χορηγοί για την κατασκευή του μνημείου.
Κατά τη διάρκεια του 11ου αιώνα μ.Χ. οι ασκητές Νικήτας, Ιωάννης και Ιωσήφ, που ασκήτευαν στο Προβάτειο Όρος της Χίου, είχαν ένα κοινό όραμα. Μία εικόνα της Θεοτόκου, που επέμενε να επιστρέψει εκεί όπου την είχαν ανακαλύψει, σηματοδοτούσε τον τόπο στον οποίο θα κτιζόταν η Παλαιά Μονή Χίου.
Οι ευλαβείς μοναχοί ενημέρωσαν τον εξόριστο αυτοκράτορα Κωνσταντίνο τον Μονομάχο για αυτήν τη θεοσημία. Ο Κωνσταντίνος τούς υποσχέθηκε να έχει τη μονή κάτω από τη σκέπη του και σφράγισε την υπόσχεσή του χαρίζοντας στους μοναχούς το πριγκιπικό του δαχτυλίδι. Αμέσως μετά την αποκατάστασή του στον θρόνο του Βυζαντίου, ανέγειρε τη Νέα Μονή Χίου, καλώντας για αυτόν τον σκοπό τους σημαντικότερους τεχνίτες, μαρμαρογλύπτες και αγιογράφους. Η Νέα Μονή Χίου, έκτοτε, δεσπόζει στο κέντρο του νησιού, 12 χιλιόμετρα δυτικά από την πόλη.
Ο Ρωμανός ο Διογένης, ο οποίος διαδέχτηκε τον Κωνσταντίνο και κατόπιν η Θεοδώρα, είχαν πάντοτε τη Μονή υπό την προστασία τους. Η μέριμνα του Θρόνου για τη μονή ήταν συνεχής καθ’ όλη την ύπαρξη του βυζαντινού κράτους.
